درخت نارنج :  

مهمترین و بیشترین درخت کاشته شده در خانه های اهالی شیراز درخت نارنج است. در شیراز قدیم در هر خانه ای نسبت به مساحت حیاط و باغچه حتماً حداقل یک درخت نارنج وجود داشت.(در بین اهالی شیراز این مثل رایج بود که ” چیشِ خونه حوض است و نارنج “. چیش به معنای چشم در گویش شیرازی است. این گفته به مفهوم اهمیت درخت نارنج و حوض در حیاط خانه های شیراز است.) این درخت را به چند دلیل در خانه ها می کاشتند. نخست اینکه درخت نارنج با اعتدال هوای شیراز و طبیعت معتدل آن به خوبی سازگار است و در طول سال همیشه سر سبز است این ویژگی به زیبایی این درخت در خانه های قدیمی کمک زیادی می کرده است. نکته دوم باروری این درخت است. از ابتدای بهار شکوفه دادن این درخت آغاز می شود. در اردیبهشت ماه شکوفه ها بازشده بوی عطر بهار نارنج تمام فضای خانه ها و محلات قدیمی شیراز را پر می کرده است. در شیراز به شکوفه درخت نارنج بهار نارنج می گویند. این عطر بسیار مطبوع و دلنواز است. شیرازی ها بخوبی می دانند که همه شکوفه ها به بار نمی نشیند و باید گلبرگ های بهار نارنج را چید. در موقع برداشت این بهار، شیرازی ها در زیر درخت پارچه تمیزی پهن می کردند تا بهار در آن بریزد و تا آنجا که دستشان می رسید بهارها را می چیدند. از این بهارها چند استفاده می شد. ابتدا بهارهای نارنج را تمیز کرده در اتاق بر روی سفره یا پارچه تمیزی پهن می کردند. پس از چند روز که بهار نارنج خشک می شد آن را در کیسه های  پارچهای یا شیشه نگهداری می کردند. شیرازی ها در طول سال از این بهار برای عطر دادن به نوشیدنی ها گرم مانند چای یا دمنوش ها استفاده می کنند.

دومین استفاده از بهار نارنج تهیه مربا است. تهیه مربا از بهار نارنج کاری دشوار و وقت گیر است. بهارها باید چندین بار شسته شده تا شیرین شود و به قول معروف تلخی آن گرفته شود و سپس مراحل بعد در تهیه مربا انجام شود. مربای بهار نارنج بسیار گرم و مقوی است.  

سومین استفاده از بهار نارنج تهیه عرق بهار است. این عرق بسیار گرم و مطبوع است و هنوز هم شیرازی ها از این عرق استفاده می کنند. در طب سنتی برای تهیه شربت بسیار با ارزش و مفید جلاب از ترکیب گلاب و عرق بهار نارنج و شکر یا شیره شکر استفاده می کنند. این شربت برای افراد سرد مزاج بسیار مفید است.  

در خرداد ماه باقی مانده شکوفه ها به میوه تبدیل می شود که به دلیل کوچک بودن آنها در شیراز به آن نارنجک می گویند. از اوایل پاییز میوه نارنج آماده استفاده می شود. شیرازی ها برای چاشنی بسیاری از غذاها از جمله یخنی، سبزی پلو با ماهی و انواع پلوها از آب نارنج استفاده می کنند. شیوه دیگر استفاده از میوهنارنج تهیه شربت نارنج است. در برخی از خانه ها که تعداد درختان نارنج زیاد است و می دانیم که این درختثمر زیادی می دهد، از میوه نارنج شربت تهیه می کنند. برای این منظور پس از افزودن مقدار لازم شکر به آب نارنج، آن را با شعله ملایم می جوشاندند تا به اصطلاح قوام آید و جا بیفتد. شیرازی ها در طول سال به ویژه در تابستان از این شربت استفاده می کنند. در طب عامیانه و سنتی شیراز این شربت خنک و صفرا بُر است و ارزش زیادی دارد. 

در صورتی که تعداد درختان یک خانه کم باشد تنها از میوه نارنج برای چاشنی استفاده می شود. در شیراز قدیم که در یک خانه چند خانواده زندگی می کردند معمولاً در موعد خاص همه اهل خانه جمع شده، میوه ها را می چیدند و بین خود تقسیم می کردند و هر خانواده سهم خود را در جایی خنک نگهداری می کرد که تا آخر سال از آن استفاده کند. برخی مواقع با توافق خانواده ها نارنج ها چیده نمی شود و همچنان سر درخت باقی می ماند و هر گاه خانواده ای به نارنج نیاز داشت سهمیه روزانه خود را از درخت می چیند. در این صورت اهالی خانواده همیشه از میوه تازه استفاده می کنند. این شیوه در بین شیرازی های قدیم و نسل پیشین رواج بیشتری داشته است. در هر صورت برای چیدن نارنج دو باور مهم مورد توجه بوده است. نخست باور به ناخجستگی و شومی چیدن نارنج در شب که بزرگان خانه مخصوصاً بچه ها را از چیدن نارنج منع می کردند. دلیل اصلی این کار حضور قمری ها و گنجشک ها در درخت نارنج است. در خانه های شیراز در درختان نارنج پرندگان کوچک لانه کرده برای شب به این درختان پناه می آورند. داشتن خار در این درخت بهترین حفاظ برای این پرندگان کوچک در برابر حمله پرندگان شکاری است. شیرازی ها این پرندگان را عضوی از اهالی خانه دانسته بی حرمتی یا آزار آنها را بد یمن می دانستند و به همین دلیل از چیدن نارنج در شب خودداری می کردند.

باور دوم این که اگر همه ی میوه های نارنج را بچینند درخت قهر می کند و سال دیگر میوه نمی دهد بنابراین  چه در صورت چیدن نارنج ها به صورت یک جا و چه به مرور زمان همه نارنج ها چیده نمی شوند و حتماً تعدادی نارنج در درخت مخصوصاً در شاخه های بالایی سر درخت می مانند. البته در شیراز  می دانستند که اگر میوه زیادی بر درخت باشد درخت آسیب می بیند و به همین دلیل نچیدن همه میوه ها یا تعداد زیادی از میوه ها را نیز بد می دانستند.

استفاده دیگر از میوه نارنج، پوست آن است. سوزاندن پوست میوه نارنج هم بوی خوشی ایجاد می کند و هم به نوعی ضدعفونی کننده خوبی در برابر بیماری های چون سرما خوردگی است.

استفاده دیگر از آب نارنج برای نوشیدن آب گرم نارنج است. معمولاً در شیراز قدیم و هنوز در نزد برخی ازشیرازی ها نوشیدن آب گرم نارنج در صبح پیش از صبحانه یا عصر رواج دارد و نوشیدن آن را در صبح بسیارمفید می دانند و چنین نیز است.

چیدن میوه نارنج نیز آداب خاصی دارد. شیرازی ها در چیدن میوه به گونه ای رفتار می کنند که درخت کمترین صدمه را ببیند. معمولاً میوه هایی که در شاخه های پایین است و دست افراد به آن می رسد با احتیاط چیده می شود اما بیشتر میوه ها در شاخه های بالایی است و به همین منظور در خانه های شیرازی چوب بلندی که سر آن چنگک دو شاخه ای قرار دارد، نگهداری می شود و در موقع چیدن نارنج از این چنگک فلزی استفاده می شود. به این وسیله نارنج چین می گویند. معمولاً کودکان اجازه استفاده از این چنگک را ندارند تا زمانی که به خوبی استفاده کردن از آن را یاد بگیرند. این به دلیل احترامی است که اعضای خانه برای درخت نارنچ قائلند و نمی خواهند افراد با بی احتیاطی میوه نارنج را چیده موجب شکستن شاخه و آزار درخت شوند.

با این ارتباط زیاد و استفاده زیاد از نارنج باید گفت که درخت نارنج برای شیرازی ها به منزله عضوی از خانواده می باشد و به همین دلیل مراسم خاصی برای آن وجود دارد که معروف ترین آن مراسم عروسی نارنج است.

درخت نارنج و آیین عروسی :

معمولاً درخت نارنج یکسال ثمر زیادی دارد و یکسال ثمر کم و گاه یکسال میوه ها کوچک می شود و سال بعد بزرگتر اما قانون خاصی وجود ندارد و گاه درخت اصلاً ثمر نمی دهد در حالی که بیماری خاصی هم ندارد. در این گونه موارد که ثمر نمی دهد و یا یکی دو سال نارنج ها کوچک می شود برای درخت نارنج در خانه مراسم عروسی می گیرند. این مراسم در دهه دوم اسفندماه برگزار می شود اما زمان خاصی ندارد. هوای شیراز در اسفندماه بسیار مطبوع است و نوید بهار را می دهد و اگر هم درخت ثمری داده است میوه ها چیده شده اند. این مراسم را باید از نوع شادی های جنسیتی مخصوص زنان دانست. زن های محل در خانه ای که قرار است مراسم در آنجا برگزار شود جمع می شوند. از قبل همه چیز آماده شده است. زنها در حیاط در اطراف درخت جمع می شوند و زن خانه به همه اعلام می کند که همسایه ها این درخت ثمر نمی دهد و من قصد دارم آن را با اره ببرم و اره ای که از قبل آماده شده را در دست می گیرد و به درخت نزدیک می شود و چنین وانمود می کند که گویی واقعاً قصد بریدن درخت را دارد. در این موقع یکی از زنهای محل که معمولاً بزرگتر است خود را به درخت نزدیک کرده و می گوید خانم من ضامن می شوم که درخت سال جدید بار خوبی بدهد و درخت را نبرید و زن قبول می کند. همان زن بزرگتر محل به درخت نزدیک می شود و انگار که با او حرف می زند و سپس رو به زن صاحبخانه کردهمی گوید اما درخت یک خواهشی دارد و آن اینست که برایش عروسی بگیرید و زن شرط درخت رامی پذیرد و به این صورت مراسم اصلی آغاز می شود. چنانکه گفته شد از قبل همه چیز آماده شده است زنها و دخترها بسرعت وسایل لازم را به حیاط می آورند. این وسایل مربوط به مراسم عقد و عروسی است. توری را به شاخه بلندی از درخت تا ایوان آویزان می کنند و دو نفر از زنها برای ساییدن قند به بالای ایوان می روند و بر روی تور و درخت قند می سابند. زنان به دایره و کلِ زدن و شادی پرداخته چند نفر به دایره زدن مشغول می شوند. همه برای چند ساعتی به شادی مشغول هستند. صاحبخانه با نقل و نبات و شیرینی از مهمانان پذیرایی می کند انگار که یک مراسم واقعی است. (ندیم ، 1398: 5-132) 

به گفته شاهدان سال بعد درخت بار خوبی می دهد. تحلیل این دلیل در این مقال نمی گنجد. تنها بگویم اگر درخت را موجودی زنده می دانیم که احساس دارد و متوجه رفتار دیگران می شود این تحلیل چندان دشوار نیست. این باور بنده است. اما در مورد تحلیل مراسم عروسی نارنج باید گفت که این مراسم در راستای همبستگی قومی و ملی است و مانند بسیاری از مراسم در شهرهای مختلف ایران با هدف ایجاد شادی و سرور در بین مردم در محلات و کارکرد اجتماعی همبستگی محله ای انجام می شده است. 

– برگ درخت نارنج :

برای شیرازی ها همه اجزای درخت نارنج محترم و قابل استفاده است. برگ درخت نارنج نیز در شیراز کارکرد خاصی دارد. زمانی که اهل خانه قصد دارند بار خاطری مانند بهار نارنج یا میوه را به همسایه و آشنا بدهند با برگ درخت نارنج ظرف هدیه را تزیین می کنند. استفاده دیگر از برگ درخت نارنج برای تزیین ظرف دیگر خوراکی ها است. به عنوان نمونه غذایی نذری همچون آش یا شله زرد پخته اند این غذا را در کاسه گذاشته بشقاب زیر کاسه با برگ درخت تزیین می شود.

استفاده دیگر از برگ درخت نارنج زمانیست که یکی از اهالی خانه قصد سفر دارد. در این موقع در کاسه چینی آب گذاشته در آن دو سه برگ نارنج گذاشته با خداحافظی فرد خانواده کاسه آب را پشت سر او می ریزند.

چوب درخت نارنج نیز چوب با ارزشی است. معمولاً درخت نارنج را به راحتی نمی برند اما گاه درخت خیلی بزرگ شده است و یا خانه به دلایلی خراب می شود و یا تغییر کاربری می دهد و در این صورت مجبورند درخت نارنج را ببرند. در این موقع از چوب آن استفاده می شود. بهترین استفاده از چوب درخت نارنج برای ساخت آثار هنری چوبی با ارزش در معرق کاری و منبت است. رنگ زرد خاص چوب درخت نارنج در کنارچوب فوفل در معرق و منبت به اثر هنری جلوه خاصی می دهد. غیر از این در ساخت زغال نیز از این چوباستفاده می شود که زغال بسیار مرغوبی است و استفاده خاصی دارد.   

درخت نارنج را غیر از عضو خانواده بودن و ایجاد همبستگی قومی و محلی باید درختی دانست که در تلطیف روحیه افراد خانواده و خویشان و محله نقش دارد. شیرازی های اهل دل و با ذوق به خوبی از این درخت بعنوان شاعرانه ای در زندگی استفاده می کنند. در اینجا به چند نمونه شاعرانه ها اشاره می شود.

– استفاده از نارنج به عنوان هدیه :

شیرازی ها رفتن خانه دوستان و خویشان با دست خالی را بد می دانند و حتماً با خود تحفه ای می برند.از جمله هدیه هایی که با خود به خانه دوست می برند بهره های درخت نارنج است. نخست از بهار نارنج شروع کنیم که برای شیرازی ها قرب و منزلت خاصی دارد. شیرازی ها بهار نارنج تر و تازه را در بشقاب گل مرغی کرده برای دوست هدیه می برند. غیر از بهار نارنج از میوه نارنج نیز به عنوان هدیه استفاده می شود. تعدادی نارنج را در ظرفی گذاشته برای دوست و آشنا و یا همسایه ایی که درخت نارنجش کمتر ثمر داده است یا تعداد درخت نارنج در آن خانه کم است هدیه می دهند.

در بین شیرازی ها اصطلاح بسیار زیبایی رایج است که در هیچ شهر و روستایی از ایران مشاهده نشده است و یا لااقل بنده سراغ ندارم و آن اصطلاح ” بارخاطری ” است. به گمان بنده اهالی شیراز این اصطلاح را از استاد سخن سعدی علیه الرحمه وام گرفته اند آنجا که می گوید ” در نفس خود این قدر سرعت و قوت می شناسم که در خدمت درویشان یار شاطر باشم نه بار خاطر ” (سعدی ،87:1373) در شیراز وقتی کسی هدایایی خاص مانند همین بهار و نارنج و یا سوغاتی برای دوستانش می آورد می گوید این بارخاطری بود برای شما آوردم یعنی باری بود بر خاطر و ذهن من که باید این هدیه را برای شما می آوردم و در واقع در موقع دیدن این خوراکی یا کالا به یاد شما بودم و شما در خاطرم بودید.

خوشبختانه هنوز این اصطلاح در شیراز کاربرد دارد.

استفاده دیگر از برگ درخت نارنج که خود به کرات شاهد آن بودم استفاده از آن بجای مهر نماز است. گاه در خانه مهر گم می شود و یا کودکان آن را بر می دارند. خواندن نماز در عصر تابستان در حیاط با صفا با استفاده از برگی از درخت نارنج حال و هوای خاصی دارد.

درخت نارنج و قصه ها :   

به دلیل جایگاه درخت نارنج رد پای این درخت در قصه های ایرانی و بخصوص شیرازی به خوبی نمایان است. در این مورد قصه زیبایی وجود دارد. همیشه سبز بودن این درخت عامل اصلی ایجاد این قصه است. بنا به این قصه زمانی که اسکندر (توجه داشته باشید که در تاریخ ایران و ادبیات فارسی با دو شخصیت اسکندر سر و کار داریم. نخست اسکندر مقدونی که شخصیتی تاریخی است. به ایران حمله کرد و حاکمیت هخامنشیان را سرنگون کرد. این شخصیت اگرچه به لحاظ نظامی بسیار برجسته و مشهور است اما به لحاظ رفتار و کردار چهره خوبی ندارد. در متون دینی از وی به عنوان گجستک یا ملعون یاد می شود. پس از ورود اسکندر به شرق و ایران بزرگ، در مصر او را به خدایان منسوب کردند و از او شخصیتی مقدس ساختند. مورخ عهد وی نیز در ساخت این دروغ نقش زیادی داشت. بعداً در دوره ساسانی که متون یونانی و رومی به فارسی ترجمه شد این اسکندر مقدس وارد ادبیات ایرانی شد. پس از اسلام و در دوره نهضت ترجمه در زمان مامون اسکندر فردی شد که با خضر به دنبال آب حیات گشته است و از این ماجرا اسکندر نامه ساخته شد و او را به دروغ و تحریف و اشتباه شخصیتی مقدس و بزرگ جلوه دادند. در قصه های ایرانی تا آنجا که بنده مطالعه داشته ام این شخصیت یعنی اسکندر مقدس وارد قصه های ایرانی شده است نه اسکندر واقعی.)به دنبال آب حیات بود و این آب را بدست اورد آن را در مشکی کرده بر درخت نارنجی آویزان کرد. اسکندر به خواب رفت و کلاغی برای استفاده از آب، مشک را سوراخ کرد و قطرات آب بر خاک درخت نارنج ریخت و به همین دلیل هم کلاغ و هم درخت نارنج عمر زیادی دارند. در واقع درخت نارنج در قصه های ایرانی و شیرازی جز بی مرگان هستند. همین ویژگی در مورد درخت سرو نیز گفته شده است. (اشاره دوست عزیز و دانشمندم جناب آقای دکتر عبدالرحیم ثابت..)

درخت نارنج و ترانه ها :

درخت نارنج در ترانه های محلی فارس و شیراز نیز نمود و جلوه خاصی دارد. در اینجا به چند نمونه اشاره می شود :

دو تا سیب و دو تا نارت فرستم   

دو تا نارنج خوشبویت فرستم           

اگر دونم که قولت پا به جایه                                 

سر و جونم به قربونت فرستم

و یا 

تو در بالای بون من در زمینم                                   

تو نارنج طلا من در کمینم

تو نارنج طلای دست افشار                                       

به دستم کی رسی ای نازنینم

 ( فقیری ،1389 :9-227 )

  

نار: به معنای انار

بون : پشت بام در گویش شیرازی

نارنج طلا : اصطلاح بسیار رایج در شیراز قدیم. بارها شنیدم که والدین مخصوصاً پدرها به دخترهای مو بور خود لقب نارنج طلا می دادند. گاه به معنای دختری که ناز دارد و ناز می کند نیز گفته می شود و گاه به عنوان تمسخر به دختران لوس گفته می شود نارنج طلا. معنا و مفهوم این اصطلاح به لحن و شیوه گفتن بستگی دارد. در این ترانه اشاره به ناز دار بودن دختر دارد.

برگرفته از مقاله ی “جایگاه درخت در فرهنگ مردم شیراز” نوشته ی دکتر مصطفی ندیم .